Het Brabant Water waterleidingnet van ruim 18.000 kilometer is grotendeels in de jaren vijftig aangelegd. Een deel van de leidingen naderen de komende jaren het einde van hun levensduur. Tijdens het vernieuwen van de leidingen, onder de naam 'Masterplan Vitalisatie', werkt Brabant Water waar mogelijk samen met de gemeente en nutsbedrijven, om overlast en maatschappelijke kosten zoveel mogelijk te beperken.

Zo is er een overeenkomst tussen gemeente Loon op Zand, Brabant Water en Enexis Netbeheer. In deze overeenkomst is vastgelegd dat de gemeente tijdig afstemming zoekt met Brabant Water en Enexis Netbeheer als de gemeente plannen heeft voor bijvoorbeeld het verleggen van een rotonde of riolering. 

Enexis Netbeheer en Brabant Water zien de samenwerking als een goed voorbeeld van hoe deze er tussen een gemeente, drinkwaterbedrijf en netwerkbedrijf uit kan zien. ‘Door goede samenwerking worden de maatschappelijke kosten niet alleen lager maar ook eerlijk gedragen door gemeente en ons. Deze afspraken maak ik graag met alle gemeenten in onze provincie’, aldus Guïljo van Nuland.

• Brabant Water: Brabant Water, Enexis Netbeheer en Loon op Zand vernieuwen samenwerking

• COB: Tilburgs convenant voor kabels en leidingen

De gemeente Tilburg, Brabant Water en netbeheerder Enexis hebben in het begin van 2012 het initiatief genomen om tot een samenwerking te komen op het gebied van werken in de openbare ruimte tussen de netbeheerders voor het gasnetwerk, het elektriciteitsnetwerk en het drinkwaternet. De partijen hebben hiertoe een convenant gesloten.

De aanleiding van deze samenwerking komt voort uit de huidige saneringsopgave van Enexis en de komende saneringsgolf van Brabant Water. De saneringsopgave van Enexis en de vervangingsgolf van Brabant Water kan met de daarbij behorende werkzaamheden in de openbare ruimte volgens de gemeente Tilburg niet zonder nadrukkelijke afstemming en coördinatie plaatsvinden.

Het doel van het afstemmingskader is om overlast zoveel als mogelijk te beperken. Dit doen de partijen door jaarlijks op bestuurlijk niveau de meerjarenprogramma’s voor alle projecten van Enexis, Brabant Water en de gemeente Tilburg die plaatsvinden in de openbare ruimte op elkaar af te stemmen en deze waar mogelijk met elkaar te combineren voor vier jaar vooruit. Hierdoor vindt er een vermindering plaats van de overlast van de werkzaamheden en vindt er een reductie plaats van de faalkosten en uitloop van projecten. De afstemming vindt op strategisch niveau plaats met als resultaat een gezamenlijk vierjarenprogramma voor de openbare ruimte.

Het tot stand gekomen convenant bevat de procedure voor het afstemmen van projecten en voorziet in afspraken over de wijze van communicatie en financiering. Het afstemmingskader bevat in de tijd diverse fases waarin de afstemming tussen projecten van de betrokken partijen plaatsvindt. Deze afstemmingsfases hangen af van de tijdsduur tot de geplande start van de uitvoering van het werk. Het convenant zorgt voor vaste afspraken in samenwerking die operationeel al langere tijd werd gezocht.

• Transparantie is cruciaal, in zowel het proces als voor de procesmanager. Het delen van plannen vindt plaats over de volle breedte van gebiedsontwikkeling tot aan het gezamenlijk uitvoeren van reconstructies.
• Het vertrouwen tussen de drie samenwerkende partijen is groot. Dit ontstaat door veel aandacht en energie in de samenwerking te investeren, op alle niveaus.
• Bij het delen van de financiële last is er een incentive voor actieve deelname.
• Initiatief vanuit de gemeente is gezien de belangen van netbeheerders en gemeente de beste keuze.
• Draagvlak vanuit bestuurders en hoger management is belangrijk voor medewerkers die invulling aan de afspraken moeten geven.
• Projecten die om bepaalde reden vertraging oplopen vragen veel aandacht in het afstemmingsproces. Dit komt nog steeds voor, maar de partijen merken wel dat het steeds soepeler gaat.

• Convenant
• Jaarlijks wordt er een integraal jaarplan opgesteld.
• Het door de nutsbedrijven gebruikte informatie-uitwisselingssysteem is SynergieNL. De gemeente maakt hier (nog) geen gebruik van, maar levert lijsten aan die ingevoerd kunnen worden. Gezamenlijk leidt dit toe een volledige PDF met niet te gedetailleerde asset-informatie zodat het gesprek op het juiste abstractieniveau wordt gevoerd.

• Overlegstructuur op drie niveaus: directieoverleg, procesteam overleg, projectteam overleg. Het procesteam is verantwoordelijk voor het matchen van plannen, dit vormt de spil. Vanuit het procesteam kan escalatie naar het directieoverleg plaatsvinden. Het projectteam is verantwoordelijk voor realisatie van afgestemde plannen.
• Expliciete gelijkwaardigheid tussen de partijen benoemen is belangrijk in de samenwerking.
• Gezamenlijk aanbesteden vindt wel plaats, maar niet in alle gevallen. Hierover zijn geen (detail)afspraken gemaakt in het convenant.

• COB: Tilburgs convenant voor kabels en leidingen
• TU Delft: Samenwerking tussen gemeenten en netbeheerders

In de omgevingsvisie van de gemeente Zaanstad heeft het thema ondergrond een belangrijke rol. De samenwerking met ‘Samen de diepte in’ beoogt in eerste instantie het in beeld brengen van de ondergrond op het juiste abstractieniveau. Met de hulp van Deltares en VNG, die gemeente Zaanstad op weg hielpen met behulp van een rapport,  organiseerde de gemeente een sessie om de huidige gesteldheid van bodem en ondergrond in beeld te brengen en te beschrijven op welke wijze dit input kan geven voor de Omgevingsvisie.

• Ondanks de aandacht bleek het meenemen van de ondergrond in een ontwerpsessie moeilijk; al gauw gaat de aandacht naar de bovengrondse leefomgeving omdat daar de ruimtedruk makkelijker zichtbaar is.
• In Zaanstad staat de ondergrond al geruime tijd goed op de agenda. Er is bestuurlijk bewustzijn en ambtelijke capaciteit om de ondergrond te vertegenwoordigen in de voorbereiding op de omgevingsvisie. Tegelijkertijd is driedimensionaal denken moeilijk en is de ondergrond complex en moeilijk te visualiseren. Het proces van het voorbereiden van de omgevingsvisie is nieuw, ook de intensieve samenwerking tussen ‘bodem’ en ‘ruimte’, en vergt daarom continue aandacht.
• Bij de start van ‘Samen de diepte in’ was het doel om een informatieproduct te ontwikkelen en toe te passen, waarmee de drukte in de ondergrond in beeld gebracht zou kunnen worden, op het abstractieniveau van de Omgevingsvisie. Idealiter zou dit kunnen dienen als onderlegger voor scenario’s (om de consequenties van ingrepen in beeld brengen). Gebleken is dat het opstellen en uitdragen van het verhaal van de ondergrond een krachtige stap is in de bewustwording en samenwerking tussen bodem en ruimte, als een zevende perspectief naast de zes Zaanse opgaven. De kunst van het maken van een ondergrondvisualisatie met het juiste detail- en informatieniveau zit in een goede samenwerking tussen (en beschikbaarheid van) de ondergrond-vakspecialisten, de ondergrond-generalist, de tekenaar / dataverwerker en de intern opdrachtgever.

• Samen de diepte in: Bodem en ondergrond in de omgevingsvisie
• Gemeente Zaanstad: De Omgevingsvisie

Rotterdam staat voor een enorme opgave voor het vervangen van riolering en gas- en waterleidingen. Honderden kilometers moeten voor 2030 worden vervangen. Om graafwerkzaamheden beter op elkaar af te stemmen en intensiever samen te werken, stelden drie hoofdrolspelers in de Rotterdamse bodem in 2015 het convenant ‘Samenwerken in de buitenruimte’ op. Hierin maakten de gemeente (riool), Stedin (gasleidingen) en Evides (drinkwaternet) afspraken om onderhoudswerkzaamheden gezamenlijk te plannen en te laten uitvoeren. Zo kunnen in een gebied meerdere leidingen en kabels in een keer tegelijk worden vervangen. Dat is efficiënter, bespaart tijd en geld, en beperkt overlast voor de omgeving. Soms worden leidingen zelfs eerder dan nodig vervangen zodat alles samen in een keer kan worden uitgevoerd. In oktober 2018 is de tweede versie van het convenant ‘Verlenging, verdieping, verbreding’ ondertekend.

Door werkzaamheden te bundelen blijft de stad zo bereikbaar mogelijk. Zo hoeft de straat maar één keer open en blijft de overlast voor de Rotterdammers beperkt. Aannemers werden in een vroeg stadium betrokken bij uit te voeren werkzaamheden. Hierdoor konden onderhoudsprogramma’s efficiënter worden gepland en uitgevoerd. Wouter Boonzaaijer (Gemeente Rotterdam): ‘We durven uit te proberen en we evalueren ook goed. Dat is de kracht. De samenwerking begint met planning en afstemming, drie tot vijf jaar vooruit. Dat betekent dat je in het hele proces, van planning tot oplevering, samenwerkt. Daarbij gaat het soms om grote projecten die in fases worden uitgevoerd, maar in totaal wel tien jaar kunnen beslaan. Dan kom je op steeds meer terreinen tot samenwerking, bijvoorbeeld om de in- en externe communicatie te verbeteren.’ Inmiddels zijn er al meer dan 80 convenantprojecten benoemd, en meer dan 25 afgerond.

In november 2021 is er een intentieovereenkomst gesloten met Eneco om aan te sluiten bij het convenant. De samenwerking tussen publieke partijen en private partijen, zoals Eneco, vormt een extra uitdaging in het nieuwe hoofdstuk van ‘Samenwerken in de buitenruimte’.

• Openheid en transparantie is de basis. De drie partijen durven zaken met elkaar te delen en daardoor bestaat er veel vertrouwen.
• Door het doel ‘minder overlast voor de burger’ voorop te stellen, worden eigen belangen en financiën minder belangrijk.
• In de overgang van de ene laag naar de andere (bijvoorbeeld van programmering naar ontwerp) kan vertraging ontstaan, omdat niet altijd duidelijk is waar de ene verantwoordelijkheid begint en de andere ophoudt.
• Laat evaluaties niet in de la liggen, maar voeg de lessen continu toe aan de huidige praktijk en bespreek ze in alle lagen van de governance.
• Louis van der Hoeven (Stedin): ‘Het venijn zit in de start, niet in de staart’
• De kostenreductie kan oplopen tot twintig procent, en drie tot vijf maanden uitvoeringswinst is mogelijk.
• Meten is lastig, maar een belangrijke pijler en stok achter de deur om hinder voor burgers te beperken is de afspraak van vijf jaar graafrust: in de vijf jaar na werkzaamheden, wordt de straat niet opnieuw geopend – tenzij bij calamiteiten. Dit lukt tot nu toe goed.

• Intentieverklaring als signaal vanuit hoger management dat ze erachter staan.
• Convenant dat elke paar jaar vernieuwd en verdiept wordt.
• Informatieuitwisseling gebeurt via het systeem ArcGIS, waarin alle partijen handmatig hun plannen opvoeren.
• Lijsten van medewerkers, zodat mensen elkaar kunnen vinden.
• Netwerkbijeenkomst met alle betrokken medewerkers, om korte lijnen en vertrouwen in stand te houden.

• Er is een overlegstructuur van stuurgroep, convenantmanagers, implementatieteam, communicatieteam. Ook is er een periodiek overleg tussen gebiedsbeheerders.
• Per organisatie is er een convenantmanager benoemd.
• Uitgangspunt is dat de samenwerking (in ieder geval nu) geld mag kosten, want minder hinder en meer maatschappelijke waarde staat voorop.
• In projecten is er een verdeelsleutel. Degene met de grootste opgave betaalt het meeste.
• Er zijn varianten in samenwerking bij aanbesteding ontwikkeld: een volledig gezamenlijke aanbesteding, of aanbesteding met één civiel aannemer en één nutsaannemer.

• Gemeente Rotterdam: Samenwerken in de buitenruimte
• Drinkwaterplatform: Samenwerken in de buitenruimte
• Stedin: Minder overlast bij opengebroken straten door samenwerking

De gemeente Rotterdam probeert ook samenwerking te stimuleren met behulp van de schaderegeling Ingravingen Rotterdam (SIR). Een dergelijke regeling betreft de schade die een gemeente heeft als een leidingeigenaar in gemeentegrond graaft. Elke gemeente heeft een dergelijke Schaderegeling gebaseerd op landelijke richtlijnen maar in de regeling van Rotterdam is zo ingericht dat het samenwerking in de hand help.

De schade die een gemeente heeft als een leidingeigenaar in gemeentegrond graaft is afhankelijk van het oppervlakte en de soort verharding die opgebroken wordt. Uitgangspunt is dat de veroorzaker de sleuf volgens strikte eisen weer dichtmaakt en de verharding weer hersteld, maar er is altijd schade. Er is degeneratie en dus meer of eerder onderhoud door de gemeente nodig. Ook is de schade is afhankelijk van de reguliere zetting van de ondergrond.

Er is ook nog zoiets als degeneratieschade. De degeneratieschade is afhankelijk van de leeftijd van de bestrating. Als je graaft in een gloednieuw aangelegde weg, betaal je de hoofdprijs, als je graaft in een oude bestrating, dan is de degeneratie veel minder.

Afhankelijk van deze factoren betaal je bepaalde schadevergoeding. De totale schade kan best een serieuze kostenpost zijn. Zeker in asfalt, waar de schade veelal zichtbaar blijft, maar ook in bijzondere bestrating (bijv. waterdoorlatend, natuursteen, e.d.). Rotterdam heeft nu de SIR zo ingericht dat als je graaft tijdens een wegrenovatie je helemaal geen SIR betaald. Dat is natuurlijk de bonus van het Convenant: Die promoot de ideale situatie: Als de straat toch al open gaat door werk van de gemeente (riolering en/of herbestrating) en je gaat als leidingeigenaar mee, dan betaal je niets. Veelal betekent dat een leidingeigenaar zijn leiding eerder (of later) vervangt dan volgens zijn assetmanagement nodig is, maar het ‘meegaan’ levert hem een grote kostenbesparing op. De SIR kan ook straffen uitdelen voor niet meegaan. In Rotterdam wordt bijvoorbeeld het opbreken van relatief nieuwe elementenbestrating ‘bestraft’ met een hogere SIR-tarief.

Idealiter krijg je dan op een gegeven moment een situatie dat alles in die straat even oud is. Het riool, de bestrating en alle kabels en leidingen. Dan krijg je idealiter een cyclus van bijv. 50 jaar waarin telkens de hele straat, en alles wat daaronder ligt, even oud is en allemaal toch al aan vervanging toe is. Dat ideaal is natuurlijk een utopie, maar is wel een streven waar naar toegewerkt kan worden. Zo heeft Rotterdam een vlekkenkaart waar gebieden in staan die integraal worden aangepakt. Daarvoor is rioolvervanging veelal de trigger voor en als het riool oud is, is de rest vaak ook oud. In die wijken is het dus de bedoeling dat de nutsbedrijven ook zoveel mogelijk meegaan. Dat is natuurlijk nooit helemaal haalbaar, maar het loont voor leidingeigenaren werk naar voren te schuiven of iets uit te stellen.

• Gemeente Rotterdam: Schaderegeling Ingravingen Rotterdam 2015
• COB: Convenant Rotterdam: graafrust, kostenreductie en minder hinder

In 2004 werd de Utility Duct Müllerpier in het Lloydkwartier aangelegd. Deze in mantelbuizen-putconstructie bestaat uit 13 betonnen putten die onderling zijn verbonden door een aantal kunststof mantelbuizen, waarin kabels en leidingen doorgevoerd worden. De totale lengte bedraagt circa 700 meter. Gas- en OV- leidingen zijn niet opgenomen in het systeem.

Het Lloydkwartier was indertijd een nieuw te ontwikkelen gebied waarbij vrijwel alle bestaande infrastructuur nieuw aangelegd werd. De voordelen om te kiezen voor het gebruik van Utility Ducts werden als volgt benoemd:

• Bij uitbreiding of onderhoud van de ondergrondse infrastructuur minder overlast voor bewoners en gebruikers (geen opbrekingen),
• Betere ordening van de ondergrond (minder ruimte) door bundeling van het kabeltracé,
• Eenvoudig toevoegingen of vernieuwen van kabels en leidingen,
• Minder degeneratie van de weg (kwaliteitsbehoud straatwerk) door minder opbrekingen,
• Kostenbesparing in aanleg. 

De aanlegkosten van dit project bedroegen € 1,45 miljoen, waarvan 20% door een subsidie van VROM werden gedekt. Aan de deelnemende leidingeigenaren werd verder een ‘instaptarief’ gevraagd om gebruik te maken van de voorziening. Dit tarief was gebaseerd op het ‘niet meer dan anders’-principe. 

Een belangrijke reden tot het aanleggen van dit systeem was dat verwacht werd dat er grote hoeveelheden telecom-kabels zouden worden aangebracht, een proces dat nog lange tijd telkens nieuwe opbrekingen zou veroorzaken. Immers, in het Lloydkwartier zouden veel high-tech-bedrijven komen. Dit is deels uitgekomen. Bij de start werden al veel telecom-ducts in het systeem opgenomen en de eerste paar jaar vonden ook regelmatig nieuwe toevoegingen plaats die nu zonder graven konden plaatsvinden. Daarna namen de telecom toevoegingen snel af, met een gemiddelde van twee kleine aansluitingen of storingen per jaar. 

Ondanks de zeer innoverende werkwijze is er helaas weinig aandacht besteed aan een gestructureerde evaluatie. In 2008 heeft wel een dossier-evaluatie plaatsgevonden. De beheer- en onderhoudskosten aan het systeem bedroegen toen circa € 50.000 per jaar, een relatief hoog bedrag waarbij tijdens de voorbereiding te weinig rekening was gehouden. Het hoge onderhoudskosten kwamen vooral door de zware, hydraulisch te openen putdeksels. Verder is een nieuwe onderhoudspost ontstaan doordat het systeem geen gelijke zetting vertoont met de bestrating. De putdeksels steken nu als heuvels boven de bestrating uit. Dit vraagt om herstel. Beide constateringen zijn leerpunten m.b.t. toekomstige projecten. Concluderend kan gesteld worden dat de voorziening goed functioneert en als pilot geslaagd is. Er zijn iets minder mutaties geweest in het leidingenbestand dan was geanticipeerd.

• Van begin af aan een goede verslaglegging bij dergelijke innovatieve projecten is belangrijk ten behoeve van een gedegen en langlopende evaluatie.
• Breng vooraf de beheer- en onderhoudskosten goed in beeld.

Twente staat net als de rest van Nederland voor grote opgaven die impact hebben op de fysieke leefomgeving. De regio Twente is op bestuurlijk vlak relatief ver gevorderd als het gaat om de agendering van bodem en ondergrond bij diverse opgaven omtrent intensieve landbouw, complexe (grond)watersituatie en de diepe ondergrond. De oorzaak van deze bestuurlijke daadkracht ligt in het feit dat 14 gemeenten in de regio Twente en de provincie Overijsel (sinds 2018) zijn verenigd in een samenwerkingsverband: ‘Onder Twente’.

Met ‘Onder Twente’ moet meer samenwerking, transparantie en communicatie omtrent de ondergrond gerealiseerd worden.

• Ondanks de bestuurlijke erkenning stoeit de regio nog wel om het initiatief ambtelijk te beleggen en beleid door te laten werken in omgevingsvisies en omgevingsplannen.

• Onder Twente: regionale samenwerking ondergrond
• Samen de diepte in: Twente
• Tubantia: Netwerk ‘Onder Twente’ wil meer inspraak over Twentse bodem

Sinds 2010 heeft de Gemeente Haarlem in verschillende projecten ervaring opgedaan met het vroegtijdig betrekken van informatie over de ondergrond bij stedelijke ontwikkelingen. Deze ervaringen leidden in 2012 tot het idee om een Visie Ondergrondse Ruimte (VOR) op te stellen. Dat bleek een te grote opgave. Daarom werd in 2014, mede op basis van interne en externe input, besloten om te starten met een kleiner deelgebied. In 2015 deed zich de mogelijkheid voor om aan te sluiten bij een kansrijke gebiedsontwikkeling. Voor dit gebied was al een bovengrondse gebiedsvisie opgesteld. De nieuwsgierigheid ging uit naar de vraag wat de ondergrond kon bijdragen aan deze gebiedsontwikkeling en waar eventuele knelpunten zouden optreden. Het potentiële ontwikkelingsgebied ‘Amsterdamsevaart’ werd gekozen als pilotgebied. De ruimtelijke visie voor dit ontwikkelingsgebied was vastgelegd in de gebiedsvisie Oostradiaal. Het doel van de pilot ‘Ondergrond Amsterdamsevaart’ was om ervaring op te doen met het opstellen van een visie ondergrondse ruimte op kleinere schaal, om van daaruit een totale ‘Visie Ondergrondse Ruimte’ voor de gehele stad op te kunnen stellen. Aan de pilot hebben ambtenaren met verschillende expertises en van verschillende afdelingen binnen de gemeente Haarlem meegedaan. Ook nam een aantal externe stakeholders deel aan de pilot. De pilot vond plaats in de periode zomer 2015 tot eind 2016.

De pilot leverde een belangrijke rode draad voor een vervolg: het vroegtijdig uitwisselen en verkennen van de agenda’s, plannen en ambities van alle betrokken partijen. Hiermee is niet alleen een basis gelegd voor een toekomstige samenwerking bij ruimtelijke ontwikkelingen, maar ook een basis voor het ‘nieuwe werken’ met de Omgevingswet.

• De kernboodschap uit de informatienota aan B&W over de uitkomsten van de pilot is dat de ondergrond een belangrijke maar onderbelichte rol speelt bij de maatschappelijke opgaven en de gemeentelijke ambities rond energie, klimaatadaptatie en kwaliteit van de leefomgeving. Het integreren van de ondergrond in ruimtelijke ontwikkelingsprocessen draagt bij aan een effectieve realisatie van die opgave en ambities.
• Om de ondergrond bij de gebiedsontwikkeling te betrekken helpt het om heldere onder- en bovengrondse gebiedsopgaven te formuleren met stedelijke ambities als basis.
• Uit de pilot bleek dat de betrokken deelnemers vooraf verschillende beelden hadden over hoe waardevol of relevant het is om informatie over de ondergrond te benutten bij het zoeken naar oplossingen voor maatschappelijke opgaven die hun oplossing moeten vinden in het fysiek ruimtelijk domein.
• Bij de vormgeving van het pilot proces in Haarlem is ook gebruik gemaakt van de ervaringen die Rotterdam al had met integraal werken met de ondergrond. Zo zijn in Haarlem een aantal werkvormen toegepast die ook in Rotterdam waren toegepast. Een belangrijke leerervaring van de deelnemers in de Haarlemse pilot is dat zij zich achteraf gezien teveel gericht hebben op de producten die door de toepassing van de verschillende werkvormen tot stand moesten komen. Terwijl de kracht van de werkvormen juist zat in het gesprek dat ontstond rond de op te stellen producten en de onderlinge uitwisseling van expertises en perspectieven.
• Wat de pilot heeft laten zien is dat het ene ondergrond thema dominanter is in wat wel of niet kan bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen, dan het andere. De vraag die een aantal deelnemers daardoor heeft, is hoe zinvol het is om een visie voor de ondergrond op te stellen? Enerzijds omdat sommige thema’s zó bepalend zijn, dat bovengrondse ontwikkelingen daarop aangepast (moeten) worden (bijvoorbeeld Kabels en Leidingen). Anderzijds omdat een thema nauwelijks blokkades lijkt op te werpen voor bovengrondse ontwikkelingen en veel meer kan meebewegen/flexibeler is in waar een bepaald waarde gerealiseerd wordt (bijvoorbeeld Ecologie). Dit riep de vraag op in hoeverre het in stedelijke gebied zinvol is om een visie op de ondergrond te ontwikkelen, omdat bestaande infrastructuur vaak leidend is in wat kan en wat niet kan. Tegelijkertijd, zou die integrale benadering juist moeten helpen om ondanks alle bestaande infrastructuur vanuit de kenmerken van de ondergrond tot optimalisatie te komen in het realiseren van actuele maatschappelijke opgaven.
• Een vraag die in verschillende interviews terugkwam was hoe groot een gebied moet zijn, wil het van toegevoegde waarde zijn om een visie voor de ondergrond op te stellen. De deelnemers verschillen hierover van mening. In het Haarlemse deelgebied Amsterdamsevaart deden zich nagenoeg geen knelpunten voor vanuit de ondergrond. Dit riep bij sommige deelnemers twijfels op hoe waardevol het is om dan een aparte visie voor de ondergrond te ontwikkelen, omdat dat toch niet nodig blijkt. Andere deelnemers wijten het niet kunnen identificeren van knelpunten niet aan de gebiedsomvang, maar vooral aan het ontbreken van kwantificeerbare opgaven of doelstellingen vanuit de ondergrond. Immers, zonder opgaven geen knelpunten.
• Een aantal deelnemers was zich door de pilot veel meer bewust hoeveel verschillende functies zich in de ondergrond bevinden en dan ook nog op allerlei verschillende dieptes, zonder dat je ze ziet. Ook leerde een aantal deelnemers dat het maaiveld geen scheidslijn is, maar dat boven- en ondergrond veel beter in samenhang benut kunnen (moeten) worden om alle ruimtelijke opgaven voor elkaar te krijgen.
• Praktijkvernieuwing – het eerder betrekken van de ondergrond bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen of visievorming – vraagt om anders doen. Tegelijkertijd ligt nog niet vast hoe dat ‘anders doen’ eruit ziet. Veel is onbekend. Welke informatie is nodig? Wanneer is die informatie nodig? In welke vorm moet de informatie aangeboden worden? Waar liggen synergiekansen voor ondergrondse functies en bovengrondse ambities? Hoe ontstaat ruimte voor toekomstige kansen met de ondergrond in ruimtelijke beleid? De indruk die uit de evaluatie ontstaat, is dat het voor de deelnemers lastig was om gebruikelijke routines los te laten. Het durven loslaten of op z’n minst relativeren van ‘eigen’ antwoorden, leidt tot onvermoede inzichten en nieuwe oplossingsrichtingen. Het had tot een nog krachtiger ervaring en resultaat geleid als tijdens de pilot veel meer aandacht was besteed aan wat het creatieve proces en de onderlinge dynamiek tussen de deelnemers nodig had gehad om antwoord te vinden op de te beantwoorden ‘innovatievraag’.
• Een andere conclusie is dat de integratie van de ondergrond in het ruimtelijk ordeningsproces volledig in lijn is met het gedachtegoed van de Omgevingswet.

• Bodem+ (RWS): Pilot Ondergrond Amsterdamsevaart, Haarlem
• Gemeente Haarlem: Masterplan Bodemenergie Waarderpolder
• TNO: Evaluatie Pilot Ondergrond Amsterdamsevaart in Haarlem

Het Coördinatiestelsel Werken aan de Weg is een samenwerkingsverband van de gemeente Amsterdam, gemeentelijke vervoersbedrijven, kabel- en leidingbeheerders, telecommunicatiebedrijven, nood- en hulpdiensten en politie. Deze samenwerking zorgt ervoor dat bij wegwerkzaamheden de hinder voor de omgeving en (maatschappelijke) kosten worden beperkt. Het stelsel bestaat al sinds 1924. Het kent haar oorsprong uit de tijd dat alle partijen die werkzaamheden hadden in en rond de ondergrond gemeentelijke diensten of partijen waren. Doordat men is ‘opgegroeid’ met het stelsel en er draagvlak voor bleef bestaan, ten tijde partijen geliberaliseerd werden, bestaat het stelsel nog steeds. De wethouder Verkeer en Vervoer is verantwoordelijk voor het functioneren van het Coördinatiestelsel. De taken van het Coördinatiestelsel zijn:

• Projecten combineren: als een partij werkzaamheden uitvoert, kunnen andere partijen meegaan in dit werk. Dit is kostenefficiënt en voorkomt meerdere opbrekingen op 1 weg in een korte periode.
• Projecten toetsen op Bereikbaarheid, Leefbaarheid, Veiligheid en Communicatie (BLVC).
• Toezicht houden op het aantal projecten dat tegelijkertijd wordt uitgevoerd. Planningen aanpassen wanneer in een gebied teveel projecten gepland zijn en projecten combineren waar mogelijk.

In Amsterdam heeft de gemeente in 2009 gekozen om het Coördinatiestelsel, wat was ondergebracht in verschillende convenanten, om te zetten in een formele regel. Wat men hier duidelijk ziet is dat er initieel afspraken zijn gemaakt over intenties, doelen en samenwerken en dat er vervolgens invulling is gegeven aan deze intenties. Daarmee veranderde het ‘onbekende ‘ en ‘vage’ aan deze intentie en werd deze steeds verder ingevuld door structuren welke duidelijkheid gaven aan de verschillende partijen over de rollen en plichten.

Los van de formele regels hanteert het stelsel een Strategisch Overleg wat als een soort van Leden Vergadering geldt voor de partners van het stelsel. Via deze weg hebben de partners inspraak in de afspraken binnen het stelsel. Op deze manier wordt er in het stelsel ruimte geboden voor de verlangens van partijen in een netwerk om hun belangen in te kunnen brengen. De inspraak zorgt ervoor dat de gemeente in staat is formele regels af te kondigen welke breed gedragen zijn.

• De betrokken partners streven erna om, met begrip voor de verschillende belangen van één ieder, de kwaliteit en werking van het Coördinatiestelsel te waarborgen. Doordat er begrip is voor elkaars centrale belangen is het stelsel voor partijen een veilige omgeving.
• Het Coördinatiestelsel is het grootste stelsel qua afstemming van projecten in de openbare ruimte in Nederland en is uniek omdat het uitgaat van een breed gedragen beleid door aangesloten partners. Deze partners zijn deelgenoot van het stelsel en mede verantwoordelijk voor de financiële en beleidsmatige kant van het stelsel.
• Een deel van de kosten (1/3) wordt opgebracht vanuit netbeheerders, in ruil daarvoor hebben die netbeheerder inspraak in het beleid. Mede doordat ze een financiële bijdrage leveren is er een actieve beleidsmatige deelname van deze partners van het stelsel.
• In tegenstelling tot veel samenwerkingsconvenanten gaat het stelsel uit van een bestuursrechtelijke borging in formele regels. Ondanks dat deze formele regels eenzijdig vanuit het bevoegde gezag worden opgelegd zijn ze vooraf breed ondersteund en besproken door de betrokken partners.
• Niet aangesloten partners vallen door de formele regels alsnog onder het stelsel en hebben er dus verplicht naar te handelen. Hierdoor is iedereen in de openbare ruimte gelijk en zijn er geen afzonderlijk verschillende regels voor verschillende partijen tevens gelden de regels in alle delen van Amsterdam. Oude bestaande overeenkomsten, regels en convenanten zijn vervangen door één set uniforme regels.
• Maak partijen deelgenoot van de oplossing (financieel en beleidsmatig). Door partijen deelgenoot te maken worden ze actief omdat het mede ‘hun’ oplossing is.
• Laat ondergeschikte tegenstrijdige en oude regels, overeenkomsten en convenanten los voor de nieuwe oplossing. Zorg voor uniforme regels die gelden voor alle partijen en alle gebieden. Laat geen uitzonderingen voortbestaan, hierdoor ondermijn je de gelijkheid in een dergelijk stelsel.
• Draag zorg voor onpartijdig management van het proces, dit geeft partijen een eerlijke kans en verhoogd daarmee het vertrouwen van partijen.

• Gemeente Amsterdam: Het Coördinatiestelsel Werken aan de Weg

Een ‘high end’ kantorenwijk als de Zuidas kreeg daar al jaren geleden mee te maken. Tussen deze supercompacte hoogbouw, met de haast volledige onderkeldering van het gebied, in combinatie met de wens om hier een stadsgevoel te creëren, was er gewoon geen ruimte voor brede stroken kabels en leidingen. Ook het vooruitzicht van regelmatige hinderlijke opbrekingen van het dure maaiveldontwerp deed wenkbrauwen fronsen. In 2004 werd daarom een 500m lange Integrale Leidingtunnel (ILT) onder de Mahlerlaan aangelegd, waarmee de Zuidas een landelijke primeur had. In de Zuidas werd ‘spaghetti’ voor het eerst vervangen door iets dat we in dezelfde beeldspraak ‘cannelloni’ kunnen noemen, een slimme en toekomstbestendige bundeling van kabels en leidingen. Een ILT is uiteraard een kostbare investering, maar in de toekomst zullen leidingtunnels, mantelbuizen en kabelgoten naar verwachting toch een onvermijdelijke ontwikkeling gaan worden.

Voor deze tunnel, een proefproject, lagen de aanlegkosten bij de gemeente. De kosten voor beheer (toezicht en onderhoud) dat in handen ligt van de afdeling tunnelbeheer van de gemeente, worden omgeslagen over de netbeheerders naar rato van de gebruikte ruimte.

• De samenwerking tussen het Ontwikkelingsbedrijf Gemeeente Amsterdam (OGA) en Ingenieursbureau Amsterdam (IBA) en de netbeheerders liep initieel erg stroef maar uiteindelijk was er samenwerking. Met name het gebrek aan benodigde aandacht voor participatie en institutionele innovatie bij aanvang van het project is niet zonder gevolgen gebleven. Het (te) laat betrekken van de nutsbedrijven heeft op diverse fronten zijn weerslag gehad, onder andere in een suboptimale inrichting van de tunnel, extra kosten voor aanleg en beheer, en het uitblijven van overeenstemming over de verdeling hiervan. In tegenstelling tot de verwachtingen bij aanvang van het project bleken betrokken netbeheerders niet geneigd te delen in de kosten. De gemeente heeft daarom de aanleg van de ILT voor eigen rekening mogen nemen.
• Ook het beheer van de ILT lijkt niet voldoende doordacht en besproken. Mede daardoor verkeert de beheerorganisatie van de ILT vandaag de dag in een (ogenschijnlijke) impasse; ook nu de mogelijkheid tot financiering uit de grondexploitatie dreigt op te drogen, is er nog geen (definitieve) bestemming gevonden voor deze kostenpost en bijbehorend takenpakket binnen de gemeentelijke organisatie.
• Dit alles kan echter niet alleen worden toegeschreven aan de manier waarop het project vanuit de gemeente, conform bestaand beleid, is vormgegeven: top-down; technologie gericht; strakke planning. Uit de analyse blijkt dat ook de interne afstemming en de samenwerkingsbereidheid bij netbeheerders te wensen over liet. Een risicomijdende en kostenbesparende grondhouding (ingegeven door sectorale regelgeving gericht op veiligheid en betaalbaarheid), gecombineerd met een gebrek aan kennis en ervaring ten aanzien van integrale vraagstukken, heeft ervoor gezorgd dat de interne en externe samenwerking stroef verliep en dat deelplannen niet tijdig en niet optimaal werden uitgewerkt.
• Bestaande wet- en regelgeving kan in dit soort initiatieven belemmerend werken.
• Een investering in een goede inrichting van de ondergrond is onontbeerlijk voor een kwalitatief hoogwaardige bovengrondse situatie.
• Trek gezamenlijk op met netbeheerders en de gemeente. Vroege betrekking is zeer belangrijk met partijen met productie en blokkademacht.
• Zorg als initiatiefnemer voor een goed procesontwerp en plan van aanpak, betrek de netbeheerders daarbij. Werk waar mogelijk met een externe proces facilitator die er tevens voor zorgt dat er een gezamenlijk perspectief is. Draag zorg voor het inzicht en respect in elkaars verschillende belangen en zoek naar gemeenschappelijke belangen.
• Tijdsdruk is een goede aanjager van een proces maar het moet wel een gezonde tijdsdruk zijn, geen leidende tijdsdruk.
• Besteed veel aandacht aan het scherp krijgen van het precieze probleem en denk gezamenlijk na over oplossingen en mogelijkheden. Leg niet oplossingen op als initiatiefnemer maar zorg voor gezamenlijke consensus over het probleem en de oplossing.
• Zorg in een vroegtijdig stadium voor commitment van betrokken partijen voor het proces. 

Vanuit governance oogpunt:

• Al in een vroeg stadium gezamenlijk werken aan een breed maatschappelijk perspectief op de kosten én de baten, en bij voorkeur al (principe)afspraken maken over de verdeling daarvan.
• Beheer meenemen als integraal onderdeel van de ontwerpfase, en goede afspraken maken over financiële dekking alsmede de organisatorisch inbedding.
• Niet alleen ad-hoc reageren op onverwachte barrières (en kansen), maar ook anticiperen door aan de voorkant na te denken over mogelijke toekomstscenario’s en/of manieren om met dit soort wendingen om te gaan.
• Niet alleen werken aan het bevorderen van de samenwerking tussen organisaties (extern), maar zeker ook aan de samenwerking binnen organisaties (intern).
• Vanuit de brede maatschappelijke opgaven bestaande werkroutines en denkpatronen tegen het licht houden, en tegelijkertijd werken aan het doorgronden, omdenken en eventueel aanpassen van daarbij horende (sectorale) wet- en regelgeving.

• Kennisactieprogramma Water: Koppelkansen: Lessen uit 1ste co-creatie sessie Amstelstad
• Hompe en Taselaar: Amsterdam bundelt kabels en leidingen Zuidas in tunnel
• Gemeente Amsterdam: Deel 1 - Casus Amstel-Stad, Amsterdam
• Gemeente Amsterdam: Het belang van een integrale benadering van de ondergrond
• COB: Optimalisering ontwerp, realisatie en beheer integrale leidingentunnels

Er komen grote infrastructurele opgaven op Amsterdam af. Denk aan klimaatverandering, de energietransitie en de circulaire economie. Deze uitdagingen zijn te groot en te complex om binnen individuele sectoren (water, energie, afval) op te lossen. Dat geldt zeker voor stedelijk gebied waar de komende jaren flink wordt bijgebouwd en de ruimte in de ondergrond toch al beperkt is. Een belangrijk deel van de oplossing ligt in het creëren van synergie tussen de sectoren. In het Koppelkansen Traject werken de Gemeente Amsterdam, Waternet en Liander vergaand samen om de complexe stedelijke opgaves integraal aan te pakken: Hoe kunnen opgaven en ambities op het gebied van water, energie en circulariteit tegelijkertijd en in samenhang worden gerealiseerd?

Om te ontdekken wat er nodig is om samenwerking en synergie tot stand te brengen gaat Koppelkansen vanaf 2019 concreet aan de slag in drie casusgebieden in Amsterdam: 

• De 9 Straatjes - Transformatie in de historische binnenstad van Amsterdam
• Haven-Stad - Nog te realiseren transformatie van haven naar woon-werk gebied
• Amstelstad - Nieuwbouw in een recent gerealiseerde zakelijke omgeving

• Kennisactieprogramma Water: Koppelkansen Traject Amsterdam

Amstelstad, de lange strook tussen Amstelstation en AMC ziekenhuis, ondergaat binnenkort een ware transformatie. Binnen het bestaande grid van straten en (kan toren)kavels wordt een compacte hoogstedelijke woon/werkwijk ingepast met veel hoge torens. Voor een aardgasvrije toekomst moeten naast het bestaande kabel­ en   leidingenpakket ook een aantal aan en afvoerbuizen van een warmtenet worden  toegevoegd. Het zonder nadenken toevoegen van zo’n zwaar (bouw)programma zou in Amstelstad een drama veroorzaken: op traditionele wijze georganiseerd zou het kabelen leidingenpakket domweg niet in de straat passen. Amstelstad heeft daarom de primeur van een ‘gekantelde stedenbouw’, waarbij de ondergrond vooraf randvoorwaarden oplegt aan de bouwplannen en inrichting van de openbare ruimte. Dat kan bijvoorbeeld leiden tot dwingende ruimteclaims voor wadi’s (regenwater buffers), betonnen leidingtunnels (zelfs in gebouwen), service ruimten in de bebouwing, het verticaal ‘stapelen’ van leidingen, en een verplichting om groene daken aan te leggen opdat het grondwaterbeheer wordt ontlast.

Aan de hand van Amstelstad, publiceerde de Gemeente Amsterdam in juli 2020 een nieuwe strategie als het gaat om de herinrichting van de openbare ruimte; Amsterstad. In het initiatief Amsterstad is een nieuwe definitie van de het begrip ‘openbare ruimte’ geformuleerd. Hier is de ondergrond, naast het maaiveld en de bebouwing, één van de drie lagen. Dat is nieuw, want ondergrond was tot op heden een ondergeschoven kindje die meer het gevolg was van de lagen maaiveld en bebouwing. De strategie verbind de ondergrond met de bovengrond. In de strategie worden vroegtijdig netwerkbeheerders mee genomen en worden lange termijn investeringen samen afgestemd.

• Kennisactieprogramma Water: Boekpresentatie: Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte
• Pakhuis De Zwijger: Webinar integraal ontwerpen openbare ruimte
• Basisregistratie Ondergrond (RWS): Integrale aanpak openbare ruimte Amsterdam
• Kennisportaal Klimaatadaptie: Integrale ontwerpmethode openbare ruimte

Zoals zoveel gemeenten worstelt ook Nijmegen met het positioneren van bodem en ondergrond binnen de gemeente in visie, in processen en in projecten. Zowel als het gaat om visievorming, als in processen en projecten. Dat is niet altijd een gemakkelijke opgave want kennis en beleid blijken versnipperd en sectoraal, waarbij de raakvlakken uit het oog zijn verdwenen. Om daar verandering in te brengen zijn het afgelopen jaar verschillende workshops georganiseerd. Centraal stond daarbij de vraag hoe we de ondergrond beter zichtbaar kunnen maken en welke rol de ondergrond kan spelen bij het aanpakken van de maatschappelijke opgaven waar de stad voor gesteld staat. Omdat het bodemsysteem niet stopt bij de grenzen van de gemeente en ook waterschap en provincie ondergrondse opgaven hebben in de stad, waren ook vertegenwoordigers van de provincie Gelderland en waterschap Rivierenland bij deze workshops vertegenwoordigd.

• Meermalen werd tijdens de workshops benadrukt dat het op tijd meenemen van de ondergrond in projecten van cruciaal belang is.
• Het is dus erg belangrijk dat we elkaar meer opzoeken en het gesprek aangaan en meer van elkaars werk moeten weten. Naast het opstellen van een bestemmingsplan voor de ondergrond, zou het daarom zeer welkom zijn wanneer informatie en kennis over en van de ondergrond centraal verzameld en ontsloten wordt.
• Een van de conclusies die de workshops hebben opgeleverd, is dat we de ondergrond meer zichtbaar moeten maken. Liefst 3D. Een 3D ‘kaart’ van de ondergrond kan behulpzaam zijn als ontwerptool, maar ook als methode om inzichtelijk te maken wat zich allemaal in de ondergrond afspeelt én om effecten van ingrepen uit te leggen.
• Daarnaast werd de integrale benadering – samenwerking dus – als grote kans benoemd. Wanneer je een wijk die je moet her ontwikkelen niet alleen door een stedenbouwkundige bril bekijkt, maar ook vanuit de opgave voor klimaatadaptatie en energietransitie, kun je meer zaken met elkaar verbinden.

• Bodem+ (RWS): Bodem en Ondergrond in Nijmegen
• Gemeente Nijmegen: Nijmegen wroet in de ondergrond, verslag UP regioproject (najaar 2018)
• Gemeente Nijmegen: Nijmegen aan de slag met de ondergrond

Vanwege bevolkingsgroei, veranderingen in energiegebruik en nieuwbouw (van wegen) is het steeds vaker noodzakelijk om kabels en leidingen in de ondergrond te verleggen. Om dit verleggingsproces te versoepelen en mogelijke risico’s rond uitval van nutsvoorzieningen te beperken, hebben de provincie Zuid-Holland en de directies van Dunea, Evides, Oasen, Stedin, Velin, Liander en Westland Infra in 2019 (proces)afspraken met elkaar gemaakt.

Met het uitvoeringsprotocol willen de betrokken partijen het verleggingsproces versoepelen en mogelijke risico’s rond uitval van nutsvoorzieningen beperken. Belangrijker nog is de intentie om geschillen te voorkomen en zo de verlegging als toprisico te elimineren. Voor de netbeheerders is belangrijk dat is overeengekomen om het verleggen van kabels en leidingen zo veel als mogelijk te voorkomen door vroegtijdige betrokkenheid. Voor zowel provincie als netbeheerders geldt dat samenwerking op tactisch en strategisch niveau de volgende stap is.

Elke fase van het proces wordt in het Uitvoeringsprotocol Kabels en Leidingen Provincie Zuid-Holland 2019 zorgvuldig beschreven en doorlopen. Van goed voorbereid vooroverleg tot het voorkomen van geschillen. En zo mogelijk het voorkomen van verleggingen van (bijzondere) leidingen.

Aldus Eric van Can, procesmanager Projecten bij netbeheerder Dunea: “De provincie heeft in 2013 het initiatief genomen om te gaan koffiedrinken bij de netbeheerders. Dat is door de netbeheerders als een oprechte uitnodiging ervaren om tot een werkbare situatie te komen. Het heeft geleid tot het Strategisch overlegplatform kabels en leidingen (SOP), met als doel te komen tot vroegtijdige afstemming van de planvorming, een uitvoeringsprotocol en een nieuwe nadeelcompensatieregeling (NKL). Het feit dat we daar zeven jaar over hebben gedaan, geeft aan hoe complex de materie is. De eerste stap is herstel van vertrouwen. Je moet eerst iedereen ruimte bieden om de frustratie van zich af te praten.”

• Zuid-Holland: Uitvoeringsprotocol
• COB: Ondertekening uitvoeringsprotocol kabels en leidingen Zuid-Holland

Vanaf juni 2016 is bij de herinrichting van het Thorbeckeplein in de gemeente Alphen aan de Rijn een mantelbuizenputconstructie aangelegd en in werking getreden. De gemeente Alphen aan den Rijn heeft een lang proces doorlopen om de pilot mogelijk te maken. Vanaf het initiatief tot en met de realisatie van het systeem zijn ongeveer vijf jaar verstreken. Deze periode was nodig om een goede locatie voor de pilot te vinden – een (her)ontwikkeling van een gebied in voorbereiding of uitvoering – en voor het veelvuldig afstemmen tussen gemeente, ontwikkelaar en netbeheerders over het ontwerp van het systeem. In het voorbereidingsproces zijn vooral arbotechnische- en veiligheidsvoorwaarden voor het werken in de inspectieputten aan de orde geweest. Om de pilot financieel mogelijk te maken, hebben alle partijen de kosten van de afstemmingsoverleggen zelf gedragen. De gemeente Alphen aan den Rijn heeft via de grondexploitatie de kosten gedragen voor de ontwikkeling en realisatie van het systeem en de netbeheerders hebben de kosten gedragen voor ontwerp en aanleg van hun eigen infrastructuur in het systeem.

De mantelbuizenputconstructie bestaat uit een samenstel van inspectieputten die onderling verbonden zijn door mantelbuizen. Door deze mantelbuizen lopen de verschillende mediumvoerende kabel- en leidingnetwerken.

Financiën

De netbeheerders zijn in de eerste fase van het initiatief heel terughoudend geweest. Er waren voor de netbeheerders veel nieuwe aspecten en veel financiële gevolgen die nog niet direct zichtbaar of te berekenen waren. Mede daardoor heeft de gemeente ervoor gekozen om initieel de kosten van het project te dragen en later te kijken hoe de beheers en onderhoudskosten zich gaan ontwikkelen. De gemeente verwacht gedurende de exploitatie netbeheerders het financiële voordeel te laten inzien waardoor zijn mogelijk uiteindelijk bereid zijn deel te nemen aan een financiële bijdrage.

• Zorg voor een gedragen ‘rede’ waarom je tot afstemming wil komen waarbij niet alleen bij alle partijen het nut en de noodzaak duidelijk zijn maar er ook een incentive is om deel te nemen bij alle partijen.
• Het proces werd extern geleid door een ingenieursbureau wat veel ervaring had met een dergelijk project elders in het land, daardoor was het een onafhankelijke proces facilitator. Als externe adviseur was deze partij zeer noodzakelijk maar beter was de leiding van het proces in volledig onafhankelijke handen te geven en daarmee de ruimte open te laten voor een variëteit in de oplossingen.
• Goed dat gemeente initiatief nam, ook financieel. Dergelijke projecten met een grote initiatief rol (+ financiële rol) zijn noodzakelijk om deze oplossingen onder de aandacht te brengen, dit doordat het niet onder de aandacht en belangen van netbeheerders valt.
• Zorg voor een institutionele structuur, afwezigheid van de institutionele structuur komt de werking van het technische systeem niet ten goede en zorgt voor spanning en onzekerheden bij de verschillende partijen.

• TU Delft: Samenwerking tussen gemeenten en netbeheerders
• COB: Evaluatie pilot mantelbuizenputconstructie

Rond Den Haag CS is de ondergrond de spiegel van de bovengrond. De veranderingen van het afgelopen decennia bovengronds zijn ondergronds net zo ingrijpend. Den Haag Nieuw Centraal omvat 200.000 m2 nieuw vastgoed. Om dat mogelijk te maken, werd 100.000 m2 ondergrondse parkeergarages voor auto’s en fietsen, expeditiestraten, verbindingstunnels en kabels en leidingen aangelegd. Een kabel- en leidingentunnel ter hoogte van het Letterkundig Museum en het Nationaal Archief leverde ongezien een belangrijke bijdrage aan de bovengrondse verblijfkwaliteit van het gebied. De tunnel is 300 meter lang, 2,50 meter hoog en 2,75 meter breed.

“Het intensieve ruimtegebruik in het centrumgebied betekent dat er zeer beperkt ruimte is voor ondergrondse kabels en leidingen. De bestaande ondergrondse infrastructuur moest bovendien verplaatst worden vanwege de bouw van ondergrondse parkeergarages. Daarmee was al snel duidelijk dat de aanleg van een kabel- en leidingentunnel noodzakelijk was”, vertelt Menno Naaborg, senior projectleider bij de Dienst Stedelijke Ontwikkeling van gemeente Den Haag. In 2004 werd een haalbaarheidsstudie uitgevoerd. In 2008 is de integrale leidingentunnel tegelijk met de ruwbouw van de parkeergarage New Babylon onder het Anna van Buerenplein gebouwd. De inrichting volgde de ontwikkelingen bovengronds, zodat in 2011 de eerste leidingen konden worden geplaatst. In de zomer van 2013 werd de tunnel officieel opgeleverd.

De kabel- en leidingentunnel biedt plaats aan het regenwaterriool, het vuilwaterriool, elektrakabels, waterleiding, gasleiding en telecomkabels. Daarnaast hebben we twee lokale toepassingen: de WKO-leiding voor New Babylon en de cv-leidingen voor het Anna van Bueren-gebouw. Voor deze en andere ‘huisaansluitingen’ verlaten kabels de tunnel via de zijwanden of het dak. De tunnel beschikt over vier twaalfmeterluiken die zijn gebruikt om leidingen voor riool, water, WKO en cv van bovenaf in te hijsen. Deze luiken worden in de toekomst alleen nog gebruikt bij eventuele vervanging of uitbreiding, maar de verwachting is dat dat de komende jaren niet aan de orde is. De natuurstenenbestrating hoeft er de komende tien tot vijftien jaar dus niet uit, en er is geen overlast door graafwerkzaamheden. De tunnel blijft bereikbaar via vier toegangsluiken. Extra kabels kunnen wel via die weg worden toegevoegd.

• Menno Naaborg: “De tunnel leidt tot minder overlast, besparing op onderhoudskosten en per saldo een betere bereikbaarheid van het stationsgebied. En dan kun je nog een rekensommetje maken voor wat de tunnel bijdraagt aan de grondexploitatie, omdat de beschikbare ruimte beter benut kan worden. Dat is bij de ontwikkeling van Den Haag Nieuw Centraal al voldoende aanleiding geweest om de integrale leidingentunnel aan te leggen.”
• De aanleg van de integrale leidingentunnel is uit noodzaak geboren. Beheer stond op dat moment nog niet bovenaan de agenda. Menno Naaborg: ,,Vooraf zijn in een convenant tussen de gemeente en netbeheerders afspraken gemaakt over de aanleg- en beheerkosten. Op dit moment wordt de discussie gevoerd over wat beheer eigenlijk inhoudt. Voor een telecomaanbieder is bijvoorbeeld alleen belangrijk dat de kabel signaal doorgeeft. Al zou er een meter water in de tunnel staan, dan is dat voor hen nog geen reden om in actie te komen. Verder zullen we moeten kijken hoe we omgaan met eventuele nieuwe gebruikers. Er is al eens een aanvraag ingediend door een nieuwe aanbieder van telecomdiensten. Een optie is om vrije ruimte in de tunnel te verhuren.”

• COB: Optimalisering ontwerp, realisatie en beheer integrale leidingentunnels

Sinds 2013 heeft Scheveningen een nieuwe boulevard die grotendeels is bestraat met geslepen schelpenasfalt en basalt-lavastenen ingebed in beton. Deze fraaie, kostbare en moeilijk te herstellen bestrating breek je niet zomaar open om een kapotte kabel of leiding te repareren of te vervangen. Daarom is gekozen voor een uitgekiend systeem met mantelbuizen en leidingputten om alle kabels en leidingen voor de strandpaviljoens en kiosken bereikbaar en vervangbaar te houden.

Onder de boulevard zijn negen onderhoudsputten aangelegd die onderling zijn verbonden met HDPE-mantelbuizen die het circa twee kilometer lange hoofdtracé vormen. Vanuit elke put takken mantelbuizen af naar de gebruikers op de boulevard en de paviljoens op het strand. De combinatie van mantelbuizen en putten maakt het mogelijk om relatief gemakkelijk kabels en leidingen te vervangen. Als een kabel of leiding kapotgaat, kan deze uit de mantelbuis tussen twee putten worden getrokken, waarna een nieuwe kan worden teruggeplaatst. Om in de toekomst de mogelijkheid te hebben het aantal kabels en leidingen uit te breiden, zijn diverse reserve mantelbuizen aangebracht.

• Door de strenge eisen was dit echt maatwerk. De ervaringen zijn daardoor minder representatief voor andere projecten.
• Hoe hoger de ambitie, hoe vaker je uitkomt in een maatwerk-oplossing.
• Ook hoge ambities mbt graafrust en flexibiliteit zijn te verwezenlijken, maar met maatwerkoplossingen en hoge aanlegkosten.

• COB: Scheveningen, mantelbuizen en leidingputten onder boulevard

In het centrum van Utrecht ligt sinds 2008 een integrale leidingen tunnel met een totale lengte van ruim 250 meter. De tunnel ligt op een diepte van veertien meter onder grond en heeft twee buizen, elk met een diameter van ruim een meter. In de buizen worden telecommunicatie- en elektrakabels getrokken, die een groot deel van Utrecht en het Stationsgebied voorzien van stroom- en communicatieverbindingen.

• COB: Optimalisering ontwerp, realisatie en beheer integrale leidingentunnels

De tunnel is door de gemeente Arnhem aangelegd tijdens de bouw van het nieuwe NS-station en de werkzaamheden aan en rond het stationsplein. Omdat er geanticipeerd werd op een toename van de ondergrondse infrastructuur, vooral telecom, is de tunnel ruim ontworpen. De tunnel is 4 tot 5 meter hoog en breedte varieert tussen de 2 en 4 meter. Niet al deze ruimte is nog ingevuld. De gemeente Arnhem heeft zelf de financiering op zich genomen en de leidingeigenaren betalen toegangskosten en huur. Daarmee verwachten ze de reguliere jaarlijkse onderhoudskosten te kunnen dekken. De hoge aanlegkosten zijn voor de gemeente aanvaard omdat dit toekomstig graafwerk in de hoogwaardige verharding van de stationsomgeving voorkomt. De tunnel is verplicht gesteld voor telecomleidingen en elektra. Er liggen naast laagspanning ook middenspanning-kabels in. Bijzonder is hier dat er ook dikke buizen van een centraal Warmte-Koude-Opslag-systeem in liggen en een centraal afvalsysteem dat vuilniszakken als het ware door de buizen zuigt en in een container dumpt. Een rioolleiding volgt mogelijk nog in de toekomst. Gas en waterleidingen ontbreken in de tunnel. De omgeving maakt gebruik van het WKO-systeem voor verwarming. Het waterleidingsbedrijf durfde het niet aan vanwege de angst voor legionella. In een tunnel is geen isolerende werking van de omgevingsgrond op de leidingen.

Volgens de heer De Ruiter (gemeente Arnhem) is het niet waarschijnlijk dat dat de Integrale Leidingentunnel als autonoom project in Arnhem niet zou zijn uitgevoerd. Alleen het opnemen van de Integrale Leidingentunnel in het totale project Arnhem Centraal heeft geleid tot de realisatie.

• COB: Arnhem, Ondergronds afvaltransport

AZON staat voor Afstemming Zeeuwse Overheden en Nutsbedrijven. 16 Zeeuwse partijen hebben in een Samenwerkingsovereenkomst AZON afspraken gemaakt over het gezamenlijke doel wat wordt nagestreefd: het bereiken van de hoogste toegevoegde waarde tegen de laagste maatschappelijke kosten bij werken/ontwikkelingen in de buitenruimte. In de overeenkomst staat beschreven hoe aan dit doel wordt gewerkt (proces), binnen welke regels (vertrouwelijkheid, tijdigheid enz.) en hoe de besturing van de samenwerking is ingericht. Verder is het toepassen van een online informatie-uitwisselingssysteem afgesproken. Deze AZON-samenwerking gaat over lange termijn ontwikkelingen (ruimtelijke ontwikkeling, kabels, leidingen, riolering, groen, renovatie van huurwoningen en reconstructies) in de buitenruimte. De plannen worden gedeeld en afgestemd tussen alle (13) Zeeuwse gemeenten, netbeheerder Stedin, Evides waterbedrijf en Waterschap Scheldestromen. 

In het afstemmingsoverleg worden plannen besproken voor de komende 2 tot 5 jaar. Plannen tot 10 jaar vooruit worden in het platform gedeeld zodat partijen indien gewenst hierop kunnen inspelen. Dit lukt nog niet altijd, maar gaat stap voor stap. De plannen worden besproken én weergegeven op een kaart in het informatie-uitwisselingssysteem. Het is géén raakvlakken kaart: alles heeft één kleur, het maakt niet uit wat voor type partij het initiatief neemt. Het invoeren betekent niet dat iedere partij altijd werkzaamheden kan combineren, maar ook als dat niet gebeurt, is het goed om een bewuste keuze te maken níet mee te doen. De samenwerkingscoördinator benadrukt dat het ICT-systeem ondergeschikt is aan de zachte kant van de samenwerking.

• Samenwerken is (ook/vooral) een bewustwordingsproces. Het kost tijd om elkaar te leren kennen en een gemeenschappelijke taal te gaan spreken. Het is belangrijk om hier tijd in te investeren, want anders praat je langs elkaar heen. Daarbij is het voorwaardelijk dat er vertrouwen is, alleen dan lukt het om openheid te krijgen.
• Zorg voor (politiek) mandaat, door bijvoorbeeld de samenwerkingsovereenkomst te laten tekenen. Dit geeft ook bekendheid aan het project, bij de start. Als een samenwerkingsovereenkomst een te grote stap is, begin dan met een intentieverklaring.
• Gemeentes en bedrijven hebben een ander ritme: wennen aan elkaars tempo en cyclus kost tijd. Organisaties leveren voor de samenwerking een deel van hun autonomie in, hebben niet altijd al hun plannen ontsloten en ook pijn uit het verleden kan een rol spelen tussen organisaties.
• Zorg voor een structurele verbinding op alle niveaus en bouw op al bestaande structuren: van operationeel tot managers en bestuurders. Zeeland kent nu het MOZON (Management overleg Zeeuwse Overheden en Nutsbedrijven) en BOZON. Hier wordt de doorontwikkeling gestimuleerd en dit geeft ook escalatieniveau mee.
• Heb oog voor de gemeenschappelijke beeldtaal, bijvoorbeeld in gezamenlijke databases of online portalen. 
• Begin klein en ga stapje voor stapje. Bij het starten van een dergelijke samenwerking helpt het om met die partijen te beginnen die al op enige vorm samenwerken. Deel vervolgens de successen zodat de samenwerking zich als een olievlek kan uitbreiden. Durf kleine stapjes te zetten.

• Intentieverklaring om mensen in beweging te krijgen en tijd te mogen besteden aan het ontwikkelen van structurele samenwerking.
• Een pilot met zeven gemotiveerde partijen, die input vormde voor de samenwerkingsovereenkomst.
• Samenwerkingsovereenkomst als juridische basis en voor continuïteit, met daarin ook de partijen die niet aan de pilot meededen.
• Informatie-uitwisselingssysteem WoW MOOR.

• Vaste overlegstructuur: bestuurlijk overlegorgaan, managementoverleg, planningsoverleg gemeenten en netbeheerders, planningsoverleg waterschap en netbeheerders, planningsoverleg Rijkswaterstaat, provincie en netbeheerders.
• Het afstemmingsoverleg wordt gecoördineerd door een samenwerkingscoördinator (Henri van de Zande). Dit wordt als belangrijke rol ervaren.
• Er zijn alleen financiële afspraken over het laten draaien van de samenwerking (de coördinator). Businesscase denken ziet AZON als ‘oud denken’. Er moet gekeken worden wat het beste is voor de maatschappij.

De gemeente Groningen en een aantal netwerkbedrijven stemmen op vrijwillige basis sinds 1997 de projecten op elkaar af.  Vanaf 2008 is dit verder geformaliseerd in een eerste versie van een overeenkomst. Vervolgens is door urgentiegroei met de hedendaagse opgaven en versnelling vanuit het toenmalige coalitieakkoord, in 2017 een eerste echte samenwerkingsovereenkomst ondertekend. Vanaf 2020 is gestart om de projectafstemming beter te ondersteunen, mede met hulp van een kwartiermaker. Vervolgens heeft de gemeente een informatie-uitwisselingssysteem aangeschaft om de meer toekomstgerichte afstemming op orde te krijgen. Met de aanschaf van dit systeem is ook gewerkt aan het vaststellen van twee werkprocessen binnen de afstemming. Het streven is om uiteindelijk minimaal 5 jaar vooruit te programmeren. In 2022 ondertekenen gemeente Groningen en de betrokken partijen een vernieuwde samenwerkingsovereenkomst waarin de vrijblijvende samenwerking is geformaliseerd in twee werkprocessen.

Het hoofddoel van de samenwerking beschrijven de partijen in vier componenten: 1) het vinden van de meest duurzame oplossing 2) tegen maatschappelijk optimale kosten 3) met zo beperkt mogelijke hinder en 4) tegelijk zorgen voor een goede transitie in de ondergrond.

• Een externe adviseur (Orka advies) heeft geholpen om goede werkprocessen te maken waarin iedereen zich kon vinden. Zonder deze externe inbreng is het erg lastig.
• Een goed uitwisselingssysteem is nodig als basis, maar goede discipline om data met elkaar daarin te delen ook. Dit vergt vanuit alle deelnemers inzet en een aanspreekpunt.
• Bij de introductie van het uitwisselingsysteem wilden de partijen ook een centrale coördinator (bij de gemeente) laten starten om het gehele werkproces aan te jagen en te regisseren. Het invullen van deze nieuwe functie heeft veel tijd gekost, waardoor het systeem in het begin vooral een opslagmedium is geworden i.p.v. een sturingssysteem.
• Het is belangrijk verschillende betrokken afdelingen binnen de gemeente die verantwoordelijk zijn voor stadsontwikkeling, klimaatmaatregelen en energietransitie te laten aansluiten bij het werkproces.
• De overgang van het strategisch naar coördinatieniveau vraagt veel aandacht.

• Kwartiermaker bij start om structurele samenwerking aan te jagen.
• Er is een samenwerkingsovereenkomst getekend in 2017, die in 2022 is vernieuwd.
• De partijen gebruiken informatie-uitwisselingssysteem WoW MOOR.

• Strategisch overleg (ca. 6 keer per jaar) dat zo ver mogelijk vooruitkijkt en ook bespreekt of de partijen nog doen wat ze beloofd hebben.
• Coördinatie-overleg waarin de partijen elke vijf à zes weken over kortere termijn afstemmen en projecten concreet maken.
• Coördinator van de samenwerking start in 2022.
• In projecten betaalt de initiatiefnemer het meest, de rest naar rato. Het uitgangspunt is dat het gesprek over financiën niet leidend is, omdat dat de samenwerking niet bevordert.
• In pilotproject ‘Samen aan de Leiding’ wordt geoefend met één aanbesteding voor alle werkzaamheden (riool, elektra, water) in een specifieke straat of gebied.

Gemeente Leiden, Liander en Dunea zijn met elkaar verbonden door de opgaven waar ze alle drie voor staan. De nutsbedrijven werkten al steeds meer samen om gezamenlijk werkzaamheden in straten uit te voeren. Vervolgens hebben zij de gemeente ook gevraagd om meer samenwerking, waarna door de gemeente een regisseur Bodem en Ondergrond is aangesteld om structurele samenwerking op te zetten. Door het inrichten van een vaste overlegstructuur en met sessies om met een open blik de huidige situatie te bekijken, is er een convenant opgesteld dat de gemeente, Liander en Dunea in december 2021 hebben ondertekend.

De partijen zijn zich ervan bewust dat dit slechts het begin is. Zij willen in de praktijk verder leren, evalueren en zo onderbouwd aanpassen waar nodig. Het convenant biedt een raamwerk om op het juiste moment het gesprek te voeren om alle belangen van planvorming tot en met uitvoering makkelijker te maken en uitvoerbaar te houden. Bijkomende doelen hierbij zijn minder overlast, tijdswinst en maatschappelijke waarde voor het beste budget. Ook moet het convenant helpen op weg naar een integrale stadsgerichte aanpak.

• Het belangrijkste om te starten, is bewustzijn van de gezamenlijkheid van de opgaven en het vervolgens daarnaar handelen door mensen en middelen beschikbaar te stellen.
• Investeren door elke twee weken met het kernteam bijeen te komen, maakt de samenwerking hechter, zorgt voor voortgang en creëert ruimte voor elkaar. Hierdoor ontstaat ook eerlijkheid en vertrouwen, waardoor het convenant zich vanzelf vult. De partijen weten dan immers goed waar het mis gaat.
• Eén verantwoordelijke met mandaat aanstellen (vanuit de gemeente) om de samenwerking tot stand te brengen en te besturen, is effectief.
• Bij alle deelnemers moeten interne proces en structuren (backoffice) voor programmeren en plannen ingericht zijn, zodat in de overleggen de juiste informatie beschikbaar is.
• ‘De gemeente’ en ‘de nutsbedrijven’ bestaan niet. Organisaties moeten intern ook afstemmen en de juiste afdelingen en personen aanhaken. Adoptie binnen de organisaties is uitdagend.
• Vroegtijdig afstemmen over plannen met tijdshorizon van vijf à zeven jaar is in de praktijk nog lastig.

• Convenant
• De partijen hebben nog geen vast informatie-uitwisselingssysteem, maar verkennen de opties. Uitwisseling gebeurt nu via aparte lijsten vanuit de drie organisaties.

• Overlegstructuur van stuurgroep, kerngroep (strategisch niveau) en werkgroepen (experts en tactisch niveau).
• De drie organisaties betalen gezamenlijk de convenantmanager en secretaris.
• Juridische en financiële afspraken worden op projectniveau gemaakt. Te veel ‘hoog over’ over kosten praten, werkt polariserend.

In Zoetermeer werken de gemeente Zoetermeer, Stedin en Dunea gezamenlijk toe naar structurele samenwerking in het afstemmen en programmeren van plannen. De aanleiding hiervoor was enerzijds een wijzigende AVOI en anderzijds de opgave van gietijzeren leidingenvervangingen die Stedin heeft. Daarnaast leeft het besef dat de ondergrond steeds voller raakt en een tekort aan capaciteit de opgaven bemoeilijkt.

Op operationeel niveau wordt door de gemeente Zoetermeer, Stedin en Dunea al langer samengewerkt. In december 2020 hebben de partijen vervolgens de intentie uitgesproken om te komen tot een geformaliseerde vorm van samenwerken over de hele keten. Onderdeel van dit proces zijn de weg naar bestuurlijk commitment en het meenemen van de interne organisaties. Een proces dat nog in volle gang is.

Als hoofddoel voor de samenwerking beschrijven de partijen goede dienstverlening met hoge kwaliteit voor de burger. Bij deze ambitie komen onder andere haalbaarheid en maakbaarheid kijken, evenals meer rust en stabiliteit, toekomstbestendig omgaan met schaarse ruimte en middelen en het beperken van overlast.

• Op elk niveau moeten de juiste rolbekleders bij elkaar worden gezet. Er is een verschil tussen operationeel niveau (met horizon van ongeveer twee jaar) en het programmeerproces (ongeveer vijf jaar vooruit).
• Wisselingen op betrokken posities vertragen de voortgang, vooral in de opbouwfase. Goed vertrouwen tussen de personen aan tafel en gezamenlijke ambitie vormen de stuwende kracht in deze fase.
• Bestaande samenwerkingen kunnen als katalysator dienen, vrees niet om van hen te leren.
• Zorg dat er voldoende begrip is van elkaars spelende belangen, ook op bestuurlijk niveau. Daarna kan juist ook gebouwd worden op de specifieke expertise van elke organisatie.
• De drie organisaties hebben het besef dat gezamenlijk programmeren noodzakelijk is, maar toch is het lastig om van drie programmeerprocessen een gezamenlijk proces te maken.

• Convenanten uit andere steden ter inspiratie voor de eigen formalisatie
• Informatie wordt handmatig uitgewisseld door gegevens uit ArcGIS met elkaar te delen.

• Doelmatigheid en maatschappelijk belang staan boven het harde gesprek over financiën. De meerwaarde voor de openbare ruimte moet meegewogen worden, niet enkel de som van de afzonderlijke werkzaamheden.
• Er is nog geen vaste overlegstructuur. Er is een werkgroep gevormd met afgevaardigden uit de drie partijen om te werken aan het vormgeven van de samenwerking en bewustwording in de eigen organisaties.